Her vadeli işlem sözleşmesinde uzun ve kısa olmak üzere iki taraf vardır. Vadeli işlem sözleşmesinde uzun taraf dayanak malı teslim alma hak ve yükümlülüğüne sahip olan, kısa taraf ise bunu teslim etmekle yükümlü olan taraftır.
- Türev araçları korunma, spekülasyon ve arbitraj amacıyla alıp satabilirsiniz.
- Korunma amaçlı işlemler, mevcut veya gelecekte oluşabilecek risklerin Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası'ndaki sözleşmelerin kullanılarak azaltılması veya giderilmesidir.
- Spekülasyon (diğer adıyla yatırım) amaçlı işlemlerde, yatırımcı sözleşmeleri fiyat hareketlerinden kar elde etmek amacıyla risk almak suretiyle alıp satar.
- Arbitraj işlemleri, her hangi bir risk alınmaksızın, fiyat veya faiz hadlerinde oluşan dengesizliklerden faydalanmak suretiyle farklı sözleşmelerin ve işlemlerin eş anlı olarak yapılması suretiyle her türlü şartta belirli bir karın garanti edildiği işlemlerdir.
Değeri başka bir finansal varlığın veya malın değerine doğrudan bağlı olan finansal araçlar türev araç olarak adlandırılmaktadır. Türev araçlar, dayanak varlığın sahipliğinin el değiştirmesine gerek olmaksızın, bu varlıkla ilgili hak ve yükümlülüklerin ticaretine imkan sağlar. Türev araçlar, riskten korunma veya getirisi değişken (örneğin değişken faizli tahvil) olan araçların getirisi sabit olan araçlarla (örneğin sabit faizli tahvil) değiştirilmesi amacıyla kullanılabilir. Vadeli işlem (futures) ve opsiyon (options) sözleşmeleri türev araçlar arasındadır. Bunun yanında, forward ve swap sözleşmeleri de türev araçlar içerisindedir.
Borsada, borsaya kote edilmiş türev araçlar alınıp satılır. Her türev araç borsaya kote edilmez. Bir türev aracın borsada kote edilebilmesi, Sermaye Piyasası Kurulu’nun iznini de içeren uzun bir hazırlık süresini gerektirir. Bir türev aracın borsaya kote edilebilmesi için, diğer şartların yanında, dayanak varlığının aktif bir hemen teslim piyasasının (spot piyasa) olması gereklidir.
VİOP'ta şu anda döviz, endeks ve emtia kontratları işlem görüyor. Döviz kontratlarında TL/USD ve TL/EURO,EUROUSD; endeks kontratlarında BİST 30 emtia kontratlarında ise buğday, pamuk ve kıymetli maden olarak altın kontratları işlem görmektedir.
Borsada gerçekleşen işlemler ve taşınan açık pozisyonlar nedeniyle Takas Merkezine yatırılması gereken teminat ve tutarların süresi içinde yatırılmaması temerrüt olarak adlandırılır. Temerrüt halinin sürmesi durumunda Takas Merkezi, teminatları, başka bir ihbara gerek olmaksızın nakde çevrilebilir ve temerrüt süresini ve tutarını dikkate alarak faiz uygulayabilir.
Aksi belirtilmedikçe seans sonrasında, sözleşme bazında belirlenen uzlaşma fiyatları kullanılarak açık pozisyona sahip olan tüm hesaplar güncelleştirilir. Hesapların güncelleştirilmesiyle birlikte, bazı hesaplarda oluşan karlar çekilebilirken, zarara uğrayan hesaplardan zarar tutarı düşülür. Bu zararlar sonucunda sürdürme teminatının altına düşen hesaplara da teminat tamamlama çağrısı yapılır.
Takas Merkezi, Piyasada gerçekleştirilen işlemlerde sözleşmelerin alıcısına karşı satıcı ve satıcısına karşı alıcı konumunu üstlenerek sözleşmelerdeki tüm hak ve yükümlülüklerin sorumluluğunu belirlenen kural ve sınırlar çerçevesinde üzerine almış olur. Bu nedenle Takas Merkezi tüm İşlemlerde işlemin tarafları açısından karşı tarafı oluşturur, dolayısıyla merkezi muhatap kabul edilir. Her sözleşmenin bir satıcı ve bir de alıcı bulunduğundan, Takas Merkezi her takas günü sonrasında sıfır net pozisyona sahip olur.
Takas, Borsada gerçekleşen işlemlerle ilgili olarak ortaya çıkan sorumlulukların Takas merkezinin, alıcı (uzun pozisyon sahibi) karşısında satıcı ( kısa pozisyon sahibi) ,satıcı karşılığında alıcı konumuna geçmesi suretiyle yarine getirilme suretidir.
Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası, işlemler gerçekleşmeden önce veya gerçekleştikten sonra işlem teminatı isteyebilir. İşlem teminatları, başlangıç ve sürdürme teminatı olmak üzere iki farklı kademede tespit edilir. Alınan ya da alınması planlanan her bir pozisyon için belli bir başlangıç teminatının sürdürme teminatı seviyesine kadar inmesine müsaade edilir. Sürdürme teminatının altına inen teminatların teminat tamamlama çağrıları ile yeniden başlangıç teminatı seviyesine çıkartılması zorunludur. VİOP nakit TL teminatları, Takasbank tarafından en iyi gayret aracılığıyla nemalandırılır ancak 5.000 TL altındaki TL teminatlar nemalandırılmaz.
- Limitli Emir (LMT): Belirlenen limit fiyat seviyesine kadar işlem gerçekleştirmek için kullanılan emir yöntemidir. Bu yöntem kullanıldığında fiyat girilmesi zorunludur.
- Piyasa Emri (PYS): Emrin girildiği anda ilgili sözleşmede piyasada bulunan en iyi fiyatlı emirden başlayarak emrin karşılanması amacıyla kullanılan emir yöntemidir. Piyasa yöntemi seçildiğinde ekranda oluşan “En İyi Fiyat” seçeneğinin işaretlenmesi durumunda ise emir sadece piyasada o anda bekleyen en iyi fiyat seviyesindeki emirlerle eşleşir.
- Kapanış Fiyatından Emir (KAP): Gün sonunda hesaplanan uzlaşma fiyatı üzerinden işlem gerçekleştirmek amacıyla kullanılan emir yöntemidir. Uzlaşma fiyatı hesaplandıktan sonra “kapanış fiyatından” emirler karşı tarafta bekleyen “kapanış fiyatından” emirlerle eşleşir. Alış ve satış tarafında bekleyen “kapanış fiyatından” emirler eşleştikten sonra kalan “kapanış fiyatından” emirler uzlaşma fiyatını karşılayan normal seans emirleri ile eşleşir. Kapanış Fiyatından emirler sadece “kalanı pasife yaz” emir türü ve “seans” emir süresi kullanılarak sisteme gönderilebilir.
- Kalanı Pasife Yaz (KPY): Emrin girildiği anda tamamının gerçekleşmesi esas olmakla birlikte, tamamının gerçekleşmemesi durumunda kalan miktarın maksimum emir miktarına kadarlık kısmının, emrin gerçekleştiği son fiyat üzerinden pasife limit emir olarak yazılması için kullanılan emir türüdür.
- Gerçekleşmezse İptal Et (GİE): Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının gerçekleşmesi, aksi takdirde tamamının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür.
- Kalanı İptal Et (KİE): Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının gerçekleşmesi, aksi takdirde gerçekleşmeyen kısmının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür.
- Şarta Bağlı Emir (SAR): Bu emir türü, emri giren tarafından ilgili sözleşme için belirlenen fiyattan (aktivasyon fiyatı) ya da daha kötü fiyatlardan Piyasada işlem olması durumunda, emrin sistemde aktif hale gelmesi amacıyla kullanılır. Şarta bağlı emir türünün kullanılması durumunda, emrin fiyat giriş yönteminin yanı sıra aktivasyon fiyatının belirtilmesi de zorunludur.
- Seans Emri (SNS): Emir sadece girildiği seansta geçerlidir. Seans sonuna kadar eşleşemezse sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir.
- Günlük Emir (GUN): Emir girildiği günde geçerlidir. Gün sonuna kadar eşleşemezse sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir.
- İptale Kadar Geçerli Emir (İKG): Emir girildiği seanstan itibaren iptal edilene kadar geçerlidir. Bu emir süresi seçildiğinde, emrin iptal edilmediği ve eşleşmediği durumda, emir sözleşmenin vade sonuna kadar geçerli olur ve vade sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir.
- Tarihli Emir (TAR): Emir, sisteme girilen tarihe kadar geçerlidir. Belirtilen tarihe kadar eşleşmezse ya da iptal edilmezse, bu tarihte gün sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Sistemde, sözleşmenin vade sonundan daha ileri bir tarih girilmesine izin verilmez. Günlük akış içerisinde sadece bir seans olduğu için “seans” ve “gün” emirleri aynı süreye işaret etmektedir. Her iki süre için de günlük fiyat hareket limitleri geçerlidir. “İptale kadar geçerli” ve “tarihli” sürelerinin seçilmesi durumunda, günlük fiyat hareket limitlerinin dışında emir girilebilir.
Emir girişinde sistem tarafından fiyat ve miktar kontrolü yapılır. İlgili seans özelliklerine uygun olmayan emirler sisteme girilemez. Maksimum emir miktarı sadece pasife girilen emirler için kontrol edilir. Normal seansta girilebilecek maksimum pasif emir miktarı 1.000 adet sözleşmeyi içerir. Emir girişinde “iptale kadar geçerli” ve “tarihli” emirler dışındaki süreler için girilen emirler günlük fiyat hareket sınırları içinde olmak zorundadır. Riskli hesaplar teminatın yetersiz olduğu durumda ana ve özel emir ilan pazarında pasif emir giremez. Girildiği durumda en kısa sürede VİOP tarafından emirler iptal edilir. Girilen emirler istenildiği an gün içerisinde seans süresi boyunca iptal edilebilir. Ayrıca, girilen emirler iyileştirilebileceği gibi belirlenen marjlar dahilinde istenilen fiyat için değiştirilebilir.
Sisteme gönderilen emirler normal seansta fiyat ve zaman önceliğine göre eşleşirler. Eşleşme esnasında uygulanacak öncelik kuralları aşağıdaki gibidir:
- Fiyat Önceliği Kuralı: Daha düşük fiyatlı satım emirleri, daha yüksek fiyatlı satım emirlerinden; daha yüksek fiyatlı alım emirleri, daha düşük fiyatlı alım emirlerinden önce karşılanır.
- Zaman Önceliği Kuralı: Fiyat eşitliği halinde, zaman açısından daha önce gelen emirler önce karşılanır. Emirlerin eşleşebilmesi için her iki emir için de yeterli teminatın bulunması şarttır. Eşleşme anında yeterli teminatı bulunmayan emir iptal edilir ve işlem gerçekleşmez. VİOP'ta dürüstlük ve düzeni bozacağı kanaatine varılması durumunda, yeterli teminat olmaksızın girilen emirler eşleşme öncesinde iptal edilebilir veya bu tür emirleri giren üyenin emir girişleri belirli bir süre kısıtlanabilir.
VİOP işlemlerinde eşleşen iki taraftan biri sözleşme almış (uzun pozisyon almış), diğer tarafı ise sözleşme satmış (kısa pozisyon almış) olur. Uzun ya da kısa pozisyon alındığında;
- Yeni bir açık pozisyon alınmış ya da
- Varolan açık pozisyona ters pozisyon alınarak pozisyon kapatılmış olur.
Tüm işlemler borsa üyeleri aracılığıyla gerçekleştirilirken, işlemler sonucunda oluşan pozisyonlardan doğan hak ve yükümlülükler, ters işlem ile borsada kapatılmasıyla ya da sözleşme vadesinin gelmesi ile fiziki ya da nakdi uzlaşma yöntemlerinden birinin kullanılması suretiyle sona erdirilebilir.
Bir ürünü belli bir vadede veya belli bir vadeye kadar alma veya satma hakkı veren sözleşmelerde (opsiyonlarda) vadede alım veya satımda uygulanacak fiyattır.
Alım satım konu ürünün fiyatının bugünden tespit edilerek teslim ve tesellüm gelecekte yapılacağı sözleşmelerde belirlenen fiyattır. Vadeli fiyat taşıma maliyetini de içerir.
Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası’nda İşlem gören sözleşmelerde işlemlerin yapılabildiği son işlem günü sonunda tarafların yükümlülüklerini yerine getirmesinde baz alınacak uzlaşma fiyatıdır.
Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasasında alım satıma konu sözleşmelerde gün sonunda teminatların güncellenmesi ve geçici kar zararların hesaplanmasında baz alınan değerleme fiyatıdır. Bu fiyat kapanış fiyatından farklı olabilir.
Alım satıma konu olan, bir seans içerisinde gerçekleşen işlemlere ilişkin fiyatların, ilgili fiyatlardan gerçekleşen işlem hacimleri de dikkate alınarak hesaplanan ortalamasıdır.
Alım satım konu olan ürünün, bir seans içerisinde gerçekleşen işlemlerde oluşan fiyatların ortalamasıdır.
Fiyat genel anlamıyla herhangi bir malı araç, mal veya hizmetin üreticinin veya sahibinin satmaya, alıcısının da ödemeye razı olduğu değeri ifade eder. basit anlamı ile fiyat, bir ürünü bir tarafın satmayı, diğer tarafın da almaya razı olduğu seviyedir. Herhangi bir ürünün alınması için alıcının teklif etmiş olduğu fiyat alış fiyatıdır. Herhangi bir ürünün satılması için satıcını teklif etmiş olduğu fiyat, satış fiyatıdır.
VİOP'ta sözleşmelerin fiyatları alıcı ve satıcı arasında serbestçe belirlenir. Borsa yönetiminin fiyatlara her hangi bir müdahalesi olmaz.
Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası, alıcı ve satıcının karşılaşmasını sağlayan kolaylıklar sunar. VİOP bu kolaylığı, Türkiye’nin her tarafından elektronik olarak ulaşılabilecek bir bilgisayarlı alım satım sistemi ile sağlamaktadır. Bu şekilde çok sayıda katılımcıya ulaşmak, Viop'da kote edilmiş sözleşmelerin fiyatlarının etkin bir şekilde oluşması sağlanır. Aynı zamanda Viop, piyasa katılımcılarının güven ve istikrar içerisinde, şeffaf olarak işlemlerini gerçekleştirmelerini sağlar.
Yarım işgünlerinde ve yılın son işgününde akşam seansı yapılmaz.
Başlangıç teminatı nakit yatırılabildiği gibi, %50 nakit, geri kalan nakit dışı (döviz, hazine bonosu, devlet tahvili gibi nakde kolayca çevrilebilir değerler) olarak da yatırılabilir.
Başlangıç teminatı, pozisyon açılırken, yatırılması zorunlu olan tutardır. Başlangıç teminatı yatırmadan işlem yapılamaz. Vadeli işlem sözleşmelerinde, sözleşme hükümlerinin yerine getirilmesini sağlamak amacıyla müşteriler, aldıkları veya almak istedikleri her pozisyon için üyeye, üyeler de kendileri veya müşterileri adına aldıkları veya almak istedikleri her pozisyon için Takas Merkezine başlangıç teminatını yatırmak zorundadır.
Başlangıç teminatı nakit yatırılabildiği gibi, %50 nakit, geri kalan nakit dışı (döviz, hazine bonosu, devlet tahvili gibi nakde kolayca çevrilebilir değerler) olarak da yatırılabilir.
Sürdürme teminatı, piyasadaki günlük fiyat hareketleri karşısında başlangıç teminat tutarının düşebileceği seviyenin alt sınırıdır. Sürdürme teminatı seviyesi genellikle başlangıç teminatı seviyesinin %75’i olarak belirlenir.
Teminat seviyesinin gün içi sürdürme teminatı seviyesinin altına düşmesi durumunda teminat tamamlama çağrısı yapılır. Örneğin, USD sözleşmesi için başlangıç teminatı 160 TL, sürdürme teminat seviyesi bunun %75’i ise, teminat bakiyesi 120 TL’nin altına inmesi durumunda teminat tamamlama çağrısı yapılarak teminat bakiyesinin başlangıç teminat tutarı olan 160 TL’ye tamamlanması gerekir.
Seans bitimini takiben mevcut pozisyonların o günkü uzlaşma fiyatı esas alınarak güncellenmesi sonucunda teminatların sürdürme teminatı seviyesinin altına indiğinin tespit edilmesi ile birlikte takas yükümlülüğü doğmuş olur ve bu yükümlülüğün T+1 günü saat 15:00'a kadar nakit olarak yerine getirilmesi gerekmektedir. Teminat yükümlülüğü yerine getirilmediği takdirde temerrüt faizi işletilir. Ayrıca eksik teminatın tamamlanmaması durumunda mevcut pozisyonlar takas yükümlülüğünü karşılayacak tutarda ters işlem ile kapatılır.
Yayılma işlemlerinde yatırımcının asıl beklentisi fiyatların düşeceği veya yükseleceği yönünde değil, vadeler arası veya ürünler arası fiyat farkının açılacağı veya azalacağı yönündedir. Bu sebeple yatırımcının zarar riski pozisyon bazında daha düşük olacağı için talep edilecek başlangıç teminat tutarı da % 50 oranında düşük tutulmaktadır. Örneğin USD sözleşmesi için talep edilen teminat miktarı 160 TL iken USD sözleşmesinin farklı iki vadesinden bir uzun bir kısa pozisyon alındığında teminat olarak istenecek tutar 320 TL değil, 160 TL olacaktır.